برترین نگارگری های ایرانی؛ از نگاره هزارویک شب تا خمسه نظامی - هنجس بلاگ

در دقیق ترین حالت، نگارگری های ایرانی به حالتی از نقاشی هایی با ظرافت و جزئیات بسیار می گویند و از سوی دیگر، نامی ست که بر چند شیوه نقاشی گذاشته اند. این شیوه ها شامل کتاب آرایی یا نقاشی هایی از نوع تذهیب، تشعیر و بعلاوه گل ومرغ است که با ظرافت تمام پرداخته می شوند. در هر صورت ما در این مطلب به 8 نمونه از برترین نگارگری های ایرانی که آوازه ای دنیای دارند نیز می پردازیم و در بعضی از موارد آن را مینیاتور می نامیم.

برترین نگارگری های ایرانی (نقاشی های مینیاتوری)

8- برگی از گرشاسب نامه متعلق به مکتب شیراز

پس از حمله مغول به ایران، قلمروی هنر به طور کامل تحت سلطه وضع سیاسی موجود نهاده شد، از این رو تاثیراتی که این جریان بر نگارگری ایرانی گذاشت، باعث تغییر ساختارها و قواعدی در آن شد. جالب اینجاست، عناصری که هنرمندان در آثار خود به کار می بردند، تا حدی در تکامل نگارگری نقش داشت. این عناصر بیشتر از هنر تصویرگری چینی تبعیت می کرد. در ضمن هنرمندان سعی داشتند که فقط به خلق کتاب های مصور اکتفا نکنند و از طرفی، اتفاقات سیاسی روی مینیاتور ایرانی تاثیر مخربی نگذارد، بنابراین به طرز آشکاری در نگارگری جان تازه ای دمیده شد. درواقع قواعد روبه تکامل در مینیاتورسازی را باید مدیون نمونه های چینی دانست که نگارگران آن ها را در خدمت هنر ایرانی گرفتند.

هنر این عصر را مغولی نامیده اند؛ زیرا ترسیم پوشاک و شمایل انسان ها، رنگ بویی از نژاد مغولی داشت. این یعنی کاراکترها، سوار بر اسب های کوچک مغولی به نمایش در می آمدند و در تصویرگری چشم میزانا، خیمه هایی که کلاهک های ناقوسی شکل دارند، نقش اساسی ایفا می کردند. در نگاره ای که بالا تصویر آن را می بینید، بخشی از داستان حماسی گرشاسب نامه (منظومه ای حماسی است که به سرگذشت گرشاسب، از پهلوانان اساطیری ایرانی می پردازد) به نمایش در آمده که طبق اساندی، متعلق به مکتب شیراز است. در این نقاشی ایرانی، دسته ای مو، مانند دم اسب وجود دارد که جنگجویان مغول آن را به سر نیزه های خود می بستند.

بعلاوه در قسمت افق آسمان (که متاسفانه از وضوح خوبی برخودار نیست)، می توان نقشِ اژدها را بازشناسی کرد. این عنصر یکی از تازه ترین چیزهایی بود که به نگارگری ایرانی ورود پیدا کرد و تقریبا برای همواره باقی ماند. در ترکیب بندی اثر، پیکر یک سلحشور در پایین کادر دیده می گردد که به نقطه تمرکز نگاره بدل شده است و چشم بیننده روی آن ثابت می ماند و از سوی دیگر، صحنه بدون هیچ ازدحامی دیده می گردد.

7- نگاره ای از نسخه دیوان خواجوی کرمانی اثر جُنید نقاش

جنید نگارگر ملقب به جنید نقاش یکی از مهم ترین هنرمندان ایرانی بود که تمام آثارش، گویای نبوغ و خلاقیت محض است. این نسخه از دیوان خواجوی کرمانی حاوی چند شعر است و از نمونه های شاهکار نگارگری های ایرانی به شمار میرود. در اثر یک سرلوحه و عنوانی تزئین شده دیده می گردد که برمبنای استدلال های محققین، این نمونه از نسخه های جنید نقاش، جز نخستین کتابَت هایی هستند که با خط نستعلیق به نگارش درآمده اند. هنرمند، منظره این نگاره را به واسطه جزئیاتی حساب شده و دقیق که فاخر بودن تمام وکمال اثرش را نشان می دهد به تصویر کشیده است. صفحه آرایی و ترکیب بندیِ نقاشی، براساس یک ساختار معینی، تمام عناصر را به درستی در کنار یکدیگر چیدمان نموده است. بی گمان نگاره دیوان خواجوی کرمانی، نماینده تمام قد مینیاتورهای آذینی گران بها به شمار می رود. این اثر اکنون در کتاب خانه بریتانیا نگهداری می گردد.

6- نسخه ای از شاهنامه محمد جوکی

یکی از نفیس ترین گنجینه های انجمن سلطنتی آسیایی، متعلق به نسخه شاهنامه فردوسی است که در مکتب هرات و اواسط دوره تیموری، به وسیله تعدادی هنرمند برای محمد جوکی، برادر بایسنقر میرزا تصویرگری شد. در مکتب هرات، ویژگی های مکتب شیراز که برگرفته از هنر تصویرگری چین بود، کاملا کنار گذاشته شد و مجددا عناصر ایرانی در مینیاتورها جریان یافت. بهره گیری از ترکیب بندی دایره ای شکل و متقارن، چهره هایی ساده، جزئیاتی دقیق، اندام های ظریف و کشیده و بعلاوه مناظری به رنگ های غنی آبی فیروزه ای و طلایی نیز بخش مهمی از المان های ترسیم نگاره ها در این دوران به شمار می رفت.

در این نسخه از شاهنامه محمد جوکی کوه های مرجانی شکلی (در قسمتِ راست تصویر) با رنگ های آبی، بنفش، خرمایی و نارنجی به تصویر در آمده اند که روی آن ها بوته هایی خشک در طیف رنگ های نارنجی دیده می گردد. رنگ آبی آسمان و سبز درختان بسیار متعین هستند و شاید تا آن موقع، چنین دقتی در به دست آوردن رنگ های عینی، بی سابقه بود. علاوه بر این موضوع، این رنگ ها هنوز هم هیچ تغییری ننموده اند که قطعا نشانی از کیفیت بالای آن هاست. صحنه دراماتیک نبرد میان سلحشوران، روی یک دامنه یِ دارای سراشیبی به طرز چشم گیری آذین شده است. این نسخه از شاهنامه محمد جوکی به راحتی می تواند در کنار تابلو نقاشی های معروف ایرانی قرار بگیرد.

5- ساخت کاخ خَوَرْنَق اثر کما الدین بهزاد

کماالدین بهزاد هِروی، از استادان صاحب نام نگارگری ایرانی به شمار می رود که در هنر مینیاتور، ساختارهای تازه و نوآورانه ای را پایه گذاری کرد. بهزاد آثار فاخر بی شماری دارد که در میان همه آن ها، نگاره ساخت کاخ خَوَرْنَق، معروفیت بیشتری دارد. در ترکیب بندی صحنه و پرداخت رنگ های این اثر به خوبی می توان کمالِ فن و مهارت بالای او را ببینیم. حرکت کاراکترها به صورت کاملا طبیعی و ملموس رسم شده است، بدین ترتیب حسی از سرزندگی را متجلی می نماید. فضاسازی نگاره، بازتابی از دنیای شرقی است که با رنگ های مورد علاقه بهزاد و نگاه خالصانه او در هنر مینیاتور، آمیخته شده است.

این نگاره صحنه ساخت کاخ خَوَرْنَق را به تصویر می کشد؛ کاخی که برای یزدگرد سوم ساخته شد و اتفاقا در همین جا بود که خسرو پرویز خبر شکست ذوقار را شنید. گفته می گردد که این کاخ دارای هفت تالار بود که هرکدام به ترتیب رنگ های سیاه، زرد، سبز، قرمز، آبی، صندل گون و فیروزه ای داشتند.

4- نسخه ای از حیرت الابرار امیرعلی شیرنوایی منسوب به قاسم علی

احتمالا این نگاره، به وسیله قاسم علی تصویرگری شده است و گویا بخشی از گفتگوی خواجه عبدالله انصاری با چهار شاگردش را نشان می دهد، اما در هرصورت اطلاعات جامعی درباره آن نیست به جز اینکه در 890 هجری قمری، نسخه هایی از کتاب های امیرعلی شیرنوایی به جای مانده است که این اثر یکی از آن هاست. به بیانی دیگر، نگارگری هایِ عارفانه تر و باملاحت در خمسه نظامی که بین سال های 846 و 900 هجری قمری خلق شدند (که اکنون در بریتیش میوزیوم هستند)، هویت اصلیِ قلم شان (هنرمندانی که آن ها را تصویرگری نموده اند) نیز دارای تریدهای بی شماری ست.

صحنه این نگارگری برآیندی از نگاه تازه هنرمندان نسبت به خلق فضاهایی بود که هم چشم نواز باشند و هم یک نوع آسودگی و آرامش را به فکر ببخشند. بدین منظور به علت جنگ های پی در پی و اتفاقات پیرامون آن که پریشانی هایی را ایجاد می کرد، خلق تصاویری که نبرد بین سلحشوران را نشان می داد تا مدت ها حذف گردد. در فضاسازی این مینیاتور از فرش ها، کاشی ها و ساختمان های زینت یافته استفاده شده است که از جزئیات بی نظیری برخوردار هستند و حسی از نقاشی با آبرنگ را انتقال می دهند. روی صخره های مرجانی، غزالانی خرامان در حال جست وخیز هستند و درختی با برگ و گل های بهاری حسی از طروات را به نمایش می گذارند. درواقع گویا این تصویر ما را به همچون شدن در طبیعت و یافتن معنای دنیاِ درونی مان نیز دعوت می نماید.

خواندنی ها

7 نقاش زن معروف ایرانی که باید بشناسید

3- خمسه نظامی منسوب به آقا میرک

این کتاب از خمسه نظامی، به وسیله پنج هنرمند برای شاه طهماسب تصویرگری شد که در میان آن ها، آثار متعلق به آقا میرک، شکوه خاص خود را دارند. بعلاوه این کتاب، یکی از ارزشمندترین -و زیباترین- نگارگری های ایرانی به شمار می رود. به طور معین، پنج مینیاتور از این کتاب را به میرک نسبت داده اند. در نقاشی بالا، پرداخت و ترسیم عناصری با ظرافت های حیرت انگیز درکنار یک ترکیب بندی گسترده ، بدون شک چیره دستی، نبوغ و توانایی های هنرمند را نشان می دهند.

این نگارگری، صحنه ای از داستان دراماتیک و پر احساسِ میان خسرو و شیرین را در دربار خسروپرویر نیز به تصویر می کشد. در پیرامون این دو شخصیت، پیکره هایِ دیگری به چشم می خورد که گرداگردِ آن ها، جمع شده اند و تقریبا هرکدام شان لباس های نفیس بر تن دارند. نوع پوشش این افراد، نمایانگر تمام وکمال تاریخچه پوشاک در آن دوران است که حتی می توان اضهار کرد، در هیچ زمانی از تاریخ تا این میزان، چنین لباس های زیبایی که سرشار از طرح، بافت و رنگ هایِ خارق العاده هستند، وجود نداشته است.

2- سیاح پرتغالی اثر رضا عباسی

رضا عباسی یکی از نقاشان معروف ایرانی عصر صفوی بود. مجموعه نگاره های کارِستان او، متعلق به مکتب صفوی ست که آثاری چون سیاه قلم، طراحی های خطی، نگارگری هایی از شاهنامه، ادبیات کلاسیک ایران و بعلاوه نقاشی های سقف مسجد شاه اصفهان را در بر می گیرد. در میان همه آثار رضا عباسی، نقاشی سیاح پرتغالی از معروفیت دنیای برخوردار است که بازنمودی از هوش بالا و توانایی های این هنرمند محسوب می گردد.

شیوه ای که رضا در آثار خود به کار می برد، استفاده از اشکالی بیضی شکل و چرخشِ حیرت انگیز قلم بود که برمبنای آن ها به کلیت فرمِ پیکره هایی منعطف می رسید. برای او به تصویر کشیدن مردم کوچه وبازار و معینا زندگی مردم عادی از اهمیت بالایی برخوردار بود، بنابراین در بنیاد کارهای رضا عباسی، می توان تلفیق سوژه های مردمِ سطح جامعه با نوعی از نقاشی درباری را به خوبی مشاهده کرد. یکی از شاخص ترین ویژگی های کار رضا عباسی، پرداخت نکردن جزءبه جزء پس زمینه آثارش است که گویا به واسطه این روش، قصد داشت تا بر اهمیت سوژه و مُنفک شدن آن از زمینه نیز بیافزاید.

به طور آشکار، نگاه رئالیستی او در این اثر دیده می گردد؛ نگاهی که البته با دنیا انتزاعی، اسرارآمیز و بی مثالِ نگارگری های ایرانی درهم آمیخته شده است. پیکره مردم سیاح و حالت دراز کشیدن اش، کاملا ملموس است که در شگفت انگیزترین حالت، پرداخت دقیق چین های لباس و جزئیاتِ وسایل او بر چنین امری قوت می بخشد. احتمالا هنرمند جهت این که، بُعد را در نگاره خود ایجاد کند، بخشی از کوزه و پای کاراکتر را خارج از قاب به تصویر کشیده است.

خواندنی ها

16 نقاش بزرگ تاریخ که همه باید بشناسند

1- کتاب هزارویک شب اثر صنیع الملک

کتاب هزارویک شب، دربردارنده داستان های عامیانه و افسانه هایی درمورد شاهان، امیران، انسان ها، پریان و ملائک است. منبع اصلی این داستان ها، دارای تناقضات بسیاری ست؛ بعضی ریشه آن ها را متعلق به ایران و تعدادی دیگر نیز هند می دانند. درواقع این کتاب مصور به دستور ناصرالدین شاه قاجار به فرجام رسید و یکی از شاهکارهای کتاب آرایی و کتا ب سازی در دوره قاجار محسوب می گردد.

پس از انتها یافتن خوش نویشی کتاب، مصورسازی آن به صنیع الملک (ابوالحسن غفاری) و 34 هنرمند دیگر سپرده شد که خود صنیع المک بر تمام مسیر هفت ساله ی، تصویرگری این کتاب نظارت داشت. مهم ترین ویژگی تصاویر این کتاب، پیوند میانِ اتفاقات داستان اثر با فضای اجتماعی و فرهنگی عصر قاجار است، از این رو مرجع کاملی برای شناخت ویژگی هایی منحصربه فرد در جامعه قاجاری به شمار می رود. تمام شخصیت ها، همان شاهان قاجاری و درباریان هستند و دیگر کاراکترها در هیئت افراد سیاسی، مذهبی، نطامی و حتی زنان و مردان جامعه به تصویر کشیده شده اند.

منبع: دیجی کلا مگ