تفاوت خرد در نگاه پاره تو و مارکس - هنجس بلاگ

در منابع گوناگون فارسی به آرا پاره تو پرداخته شده است، اما نه تنها هیچ یک هیچ یک از آثار او به فارسی ترجمه نشده، بلکه تا به امروز هیچ کتاب فارسی منحصرا به بازگویی و نقد آثار او نپرداخته است.

اگر بخواهیم ساختمان نظری جامعه شناسی پاره تو را تجزیه کنیم، دوازده مفهوم و نظریه بر اساس آن ها به دست می آید: 1 - تعادل اجتماعی 2 - نیروهای بیرونی 3 - نیروهای درونی 4 - کنش منطقی و غیر منطقی 5 - روش منطقی آزمایشی 6 - فایده اجتماعی 8 - بازمانده و مشتقات 9 - طبقه بندی بازمانده ها 10 - طبقه بندی مشتقات 11 - ناهمگونی اجتماعی 12 - نظریه گردش نخبگان.

اگر این مفاهیم و نظریه های ساخته شده بر مبنای آن ها را با هم جمع کنیم، کل ساختمان نظری جامعه شناسی پاره تو به دست می آید. البته باید توجه داشت که پاره تو علاوه بر این نظریات، نظریه هایی نیز در علم اقتصاد ارائه داده است.

فصل بندی این کتاب دقیقا بر مبنای دوازده تبیین و تشریح شده است. در انتها فصلی به عنوان نتیجه آمده است که خود شامل دو بخش است: بخش نخست مطالعه حال و هوای روزگاری که پاره تو در آن کار و زندگی نموده، بدین منظور که شرایط اجتماعی مالی و فکری موثر بر او را دریابیم و دوم خدمات وی به نظریه اجتماعی. کتاب همچنین دارای دو پیوست است که در اولی زندگی نامه پاره تو به تفصیل آمده و در دومی توضیح کاملی از آثارش به زبان های ایتالیایی، فرانسه و انگلیسی ارائه شده است. کتاب نامه نیز در آخر آمده است.

ناهمگونی اجتماعی و مفهوم نخبه

در بحث دیدگاه پاره تو درباره ناهمگونی اجتماعی آمده است: افراد انسانی از لحاظ جسمانی، هوشمندی و خصوصیات اخلاقی با هم مساوی نیستند و جامعه مجموعه ای متجانس نیست؛ بلکه از گروه های اجتماعی متعددی تشکیل شده که به طرق بی شمار با هم ترکیب می شوند. در داخل هر گروه بعضی از انسان ها از دیگران شایسته ترند.

آن هایی که در هریک از شاخه های فعالیت بشری چه بازی شطرنج باشد و دزدی و یا حقوقدانی و وکالت باشد و یا شاعری از بقیه لایق ترند، مجموعه طبقه نخبه را می سازند. پس فرض کنیم که در تمام رشته های فعالیت بشری برای هر فرد شاخصی در نظر گرفته گردد که استعدادهای او را تقریبا مانند نمره هایی که سر امتحان به دروس متفاوت می دهند معین نمایند.

پاره تو مفهوم ناهمگونی اجتماع را هم به عنوان مقدمه و هم به عنوان دلیل این نظریه تاریخی خود مطرح می نماید که در کلیه جوامع جدایی عمیقی میان حکومت نمایندگان و حکومت شوندگان وجود داشته است. همیشه در طول تاریخ اقلیت کوچکی از نخبگان بر توده انبوه مردمان عادی حکومت نموده اند. اگر در جامعه شناسی مارکس طبقات اجتماعی امری اساسی است در جامعه شناسی پاره تو تمایز توده ها و نخبگان تمایز قاطع و اساسی است. به قول آرون این نوع تمایز خاص سنتی است که به سنت ماکیاولی معروف است.

پاره تو عقیده دارد دلیلی وجود ندارد که این رفتار تاریخی کهنسال جوامع در آینده نیز دچار تغییر گردد. بنابراین از دید او حکومت نخبگان نه فقط یک واقعیت تاریخی بلکه قانون ابدی اداره جوامع است که در آینده نیز باقی خواهد ماند. ریشه این مسئله یکی از خصوصیات روان شناختی انسان ها است که ناهمگونی اجتماعی را امری واقعی می سازد و دیگری دلیلی مالی است که در نظام های سوسیالیستی مطرح ساخته و بدین ترتیب که همیشه اختلاف درآمد باقی می ماند و توزیع درآمدها همیشه نامساوی خواهد بود.

حال و هوای روزگار پاره تو

یکی از نکات مبهم در زندگی پاره تو آنالیز دیدگاه اوست. دورانی که پاره تو در آن رشد کرد، یعنی قرن نوزدهم با اعتقاد به پیشرفت مادی و اجتماعی، امیدواری به قابلیت انسان به رسیدن به کمال و اثبات گرایی علمی معین می گردد. فاینر به درستی اشاره می نماید که ممکن بود متفکران از راه های مختلف برای رسیدن به این اصول طی طریق نمایند، اما نتیجه، به هر حال توافق بر سر خردگرایی و انسان گرایی، دموکراسی در زمینه سیاسی، و تجارت آزاد و اقتصاد بازار در حوزه اقتصاد می بود. این افکار در سرتاسر قرن نوزدهم، به ویژه نیمه اول آن، بر اذهان بیشتر اروپاییان مسلط بود و در نقاط دیگر دنیا نیز رسوخ می کرد.

نوع حکومتی که با این اصول انطباق داشت، حکومت هایی پارلمانی چند حزبی متمایل به سرمایه داری، اصطلاح حکومت های لیبرال ـ دموکراتیک بود که به تدریج تا آخر قرن در کشورهای عمده اروپا برقرار شده بود.

پاره تو دیرتر از مارکس زیست و تحت تاثیر او قرار داشت اما فروید با وی همزمان بود، اگرچه این دو جداگانه و بی ارتباط با یکدیگر به ارائه آرا پرداختند. هرچند، پاره تو هیچ گاه اهمیت مارکس و فروید را نیافته، اما علی رغم اختلافشان این سه به عنوان کسانی که به قول فاینر، بنیاد فکری مثبت گرا ـ خردگرا را که در قرن نوزدهم بر اذهان سیطره داشت مورد حملات کارساز قرار دادند، در یک جبهه قرار می گیرند. نقش خرد در کار دنیا پس از انتشار آثار اینان، کم تر ارزیابی شد و دنیای که کار خود را خردمندانه می پنداشت با آنکه خود را بازیچه منافع طبقاتی، غریزه جنسی و یا بازمانده های احساسی شبه غریزی تصور می کرد، دیگر یکی نبود.

کتاب نابخردی انسان کاوشی در آرا و نظریه های ویلفردو پاره تو تالیف پرویز اجلالی در 134 صفحه به بهای 20 هزار تومان از سوی نشر احسان منتشر شده است.