تنگه تکاب؛محل ایستادگی سردار ایرانی آریوبرزن مقابل لشگر اسکندر - هنجس بلاگ

تنگه تکاب یکی از جاهای دیدنی استان خوزستان محسوب می شود. این تنگه راهی کوهستانی در جاده قدیمی بین النهرین به شهر باستانی استخر و جاده باستانی خوزستان به فارس به حساب می آید. طول تنگه در حدود 5 کیلومتر است و رودخانه مارون از میان آن می گذرد. تنگ تکاب دارای 2 ورودی دارد، ورودی شرقی آن را سد مارون تشکیل داده است که وجود سد عملا این ورودی را مسدود کرده است و تنها می توان از ورودی غربی وارد تنگه شد. در سمت شمال تنگه ارتفاعات کوه بدیل و در سمت جنوب آن ارتفاعات کوه خائیز واقع شده است.

کوه بلند مشرف به تنگه تکاب

این تنگه از نظر تاریخی بسیار اهمیت است. حتما نام سردار ایرانی آریوبرزن را شنیده اید کسی که با تعدادی کمی سرباز مدت های جلوی ارتش عظیم اسکندر مقدونی ایستادگی کرد. نبرد سپاه ایران به فرماندهی آریوبرزن و سپاه اسکندر مقدونی در این تنگه اتفاق افتاده است. این منطقه را آریوبرزن با 25 هزار سرباز اشغال کرد و به دستور او در این تنگه دیواری ساخته شد.

وقتی که مقدونی ها به آن جایی رسیدند که مورد نظر مقصود آریو بود، سربازان ایرانی سنگ های عظیمی را از بالای کوه به داخل تنگه هل دادند علاوه بر آن سربازهای ایرانی این گذرگاه را از هر طرف تیر و سنگ باران کردند که تعداد بسیاری از سربازهای اسکندر کشته شدند.

این حمله باعث شکست اسکندر در آن روز و دادن دستور عقب نشینی به نیروهایش شد. پس از این شکست اسکندر سپاهیان آریو برزن را محاصره کرد و او در نبردی دیگر در این منطقه کشتند. آثار یک دخمه و مقبره هخامنشی در روستای حسین آباد کوپن در نزدیکی این تنگه واقع شده است که احتمال می رود آرامگاه آریو برزن است.

پیرنیادر کتاب ایران باستان خود به این رویداد تاریخی اشاره کرده:

پس از مطیع کردن اوکسیان، اسکندر قشون خود را به دو قسمت تقسیم کرد، پارمن یون را از راه جلگه (یعنی از راه رامهرمز و بهبهان کنونی) به طرف پارس فرستاد و خود با سپاهیان سبک اسلحه، راه کوهستانی را که به درون پارس امتداد می یابد را پیش گرفت. آن ها روز پنجم به دربند پارس (یا دروازه پارس نام باستانی تنگه تکاب) رسید. در این تنگه نبرد سختی بین او و آریو برزن سردار هخامنشی صورت گرفت که در نبرد اول به سختی باخت.

از دیگر آثار تاریخی داخل این تنگه بقایای منطقه ارجان در اطراف روستای تنگ تکاب و سنگ نوشته هایی در حاشیه رودخانه مارون قرار است. به فاصله کمی از ورودی تنگه، دو کتیبه تاریخی به خط نستعلیق ساده روی سنگی حک شده اند. سه عدد از سنگ نبشته ها روی سنگ های آهکی از کوه خاویز قاب سازی و کنده شد ه اند.

قدیمی ترین آن ها متعلق به سال 1246 هجری قمری یعنی زمان فتحعلی شاه قاجار است که در قابی راست گوشه، به اندازه 1 متر و 77 سانتی متر در 90 سانتی متر حکاکی شده است و در دل خود قصیده ای 17 بیتی در مدح و ستایس فتحعلی شاه قاجار دارد. این اشعار در ستایش فتحعلی قاجار است که توانسته بود بعد از 40 سال سرانجام دزدها و راهزن هایی که در این تنگه مخفی شده بودند و از کاروان ها دزدی می کردند را به طور کامل نابود کند.

سنگ نبشته باستانی در تنگه تکاب

50 سال بعد از نگارش این کتیبه، یک کتیه دیگری با نوشته نثر در کنار آن کنده شده است. این کتیبه هم از نوع راست گوشه و به اندازه 2 متر و 60 سانتی متر در 1 متر و 8 سانتی متر است که بخش بالایی آن با نیم دایره هایی در دو کنار و میانی درست مانند محراب مساجد تزیین شده است. این سنگ نبشته را که می توان کارنامه سیاسی و فرهنگی اویس میرزا (حاکم منطقه) و فرزند فرهاد میرزا (پسر فتحعلی شاه قاجار) دانست.

این کتیبه در سال 1296 هجری قمری در 30 سطر به خط نستعلیق خوش و با برجستگی کم درباره اهم فعالیت های و دستوران اویس میرزا نوشته شده است. جالب است بدانید پدر او یعنی فرهاد میرزا حکمران فارس بود و در سال 1294 هجری قمری برای اولین بار در تاریخ اقدام به خاک برداری از تالار صد ستون تخت جمشید کرد تا با رویایی دستیابی به گنجینه های آن ثروتمند شود که هیچ گزارشی در تاریخ از یافته های او ثبت نشده است. سنگ نوشته سوم هم به کارهای فرهاد میززا مربوط می شود.

سنگ نوشته سوم دو سال بعد از سنگ نوشته دوم با نثر روان روی کوه حکاکی شده است. این سنگ نوشته درباره تسخیر قلعه ای که تبدیل به محل اختفای راهزان ها شده بود و کشتن سردسته راهزن ها یعنی فصل علی خان بهارلو است. متن آن هم را هم می توانید در ادامه بخوانید:

پس از تسخیر قلعه تبر و کشتن فضل علی خان بهارلو، در باغ ایاقی شیراز جشنی شایسته ترتیب یافت و عظیمان و اعیان و نام داران برای ستایش و تبریک خدمت فرهاد میرزا رسیدند. از آن جمله فرصت الدوله شیرازی صاحب کتاب آثار عجم و شاعر آن دوران که با دیدن سربریده فضل علی، یک رباعی را فی البدیهه سرود.

از سایر آثار تاریخی تنگه تکاب می توان به قلعه ای دیگر بالای کوهی سنگلاخی در مرتفع ترین قسمت کوه و روی یک به تخته سنگ عظیم ساخته شده است. روستای تنگ تکاب هم در داخل این تنگه واقع شده است.

روستای تنگ تکاب از توابع بخش مرکزی شهرستان بهبهان و در 22 کیلومتری شمال شرقی شهر این شهر واقع شده است. این روستا از جنوب شرقی به کوه تنگ تنکاب و از شمال به روستای گیوه چرمی محدود می شود و رودخـانه مارون از یک کیلومتری غرب روستا عـبور مـی کند. این تنگه از سطح دریا 700 متر ارتفاع دارد و آب و هوای آن در تابستان گرم و خشک و در سایر فصول معتدل است. دسترسی به این تنگ از طریق ورود به جاده کارخانه سیمان بهبهان، پس از آن جاده سد مارون و بعد ورود به جاده روستای تنگه تکاب امکان پذیر است.

ویرانه های قلعه ای در تنگه تکاب

تنگه تکاب گذرگاه بسیار مهمی است چون بین دو استان باستانی ایران، فارس و اصفهان قدیم قرار داشت. در زمان های قدیم بدون اینکه لازم باشد کسی وارد آب رودخانه مارون شود می توانسته از ارجان به منطقه ده دشت در استان فارس برود و شاید به خاطر همین بوده است که یونانی ها به تنگ تکاب دربند پارس هم می گفتند.

اهمیت تاریخی این تنگه به قدری بالا است که ایران گردان، جهان گردان، دانشمندان و پژوهشگران بسیاری درباره تنگه تکاب مطلب نوشته آند. اما در بین همه این نوشته ها، نوشته جهان گرد مشهور ایرانی ناصرخسرو قبادیانی خاص تر از بقیه است. او درباره این تنگه می گوید:

ارجان (تنگه تکاب) شهری عظیم است و در او بیست هزار مرد بود. بر جانب شرقی آن رودی آب است که از کوه درآید. و به جانب شمال آن رود، چهارجوی عظیم بریده اند و آب از میان شهر به در برده که خرج بسیار کرده اند و از شهر بگذرانیده و آخر شهر بر آن باغ ها و بستان ها ساخته و نخل و نارنج و ترنج و زیتون بسیار باشد.

اول محرم از آنجا برفتیم و به راه کوهستان روی به اصفهان نهادیم. در راه به کوهی رسیدیم، دره ای تنگ بود. عام گفتندی این کوه را بهرام گور به شمشیر بریده است و آن را شمشیر برید می گفتند و آن جا آبی عظیم دیدیم که از دست راست ما از سوراخ بیرون می آمد. عوام می گفتند این آب به تابستان مدام می آید و چون زمستان شود باز ایستد و یخ بندد. با گذر از این دره به به لوردغان (لردگان) رسیدیم که از اررجان تا آن جا چهل فرسنگ فاصله داشت.

نکته مهم یادداشت های ناصرخسرو در این است در سال 444 هجری قمری 20.000 نفر در این منطقه زندگی می کردند که نشان از وجود یک شهر عظیم دارد. ارزش این تنگه در حدی بوده است که به خاطر کو های بلند و رودخانه خروشان در کف آن منطقه خوب و امنی برای ایجاد سنگ نوشته بوده است به همین دلیل شاهان قاجار در این مناطق چند سنگ نوشته ایجاد کرده اند.کوه خاویز یا خاییز جایی است که سنگ نوشته ها روی آن کنده شده اند.

نخلستان های خشکیده در تنگه تکاب

این تنگه نه تنها ارزش تاریخی دارد بلکه به عنوان یک جاذبه طبیعی هم مورد توجه گردشگران است. در این کوهستان دو چشمه جوشان با آب روان وجود دارند، یکی چشمه بالتگستان و دیگری چشمه بدیل که باعث ایجاد مناظر زیبا و طبیعی جذابی شده اند. وجود آب بسیار باعث شده است که در تمام این منطقه درخت هایی از بادام کوهی و بن پوشیده شده باشد.

البته اگر کسی برای بار اول به این منطقه سفر می کنند ممکن است به راحتی نتواند جای سنگ نوشته ها را پیدا کند چون بلندی های کوه خاویز 9 تنگه دارد که از سمت شرق شروع شده (اولین تنگه، تنگه تکاب) و به سمت غرب می رود (آخرین تنگه، تنگه خشک). هرکدام از این تنگه ها زیبایی های خاص خود را دارند و اسامی این تنگه ها به ترتیب زیر است: تنگه تکاب، تنگه سخت، تنگه گنجی، تنگه برکه اشکناده، تنگه چل (چهل) سر، تنگ سر فراخ، ، تنگه مومیایی، تنگه خاویز و تنگه خشک.

در قدیم هر کسی که قصد سفر از خوزستان به فارس داشت باید از همه آن ها عبور می کرد. بیشتر نام های این تنگه ها به خاطر شکل ظاهری یا میزان سختی عبور از آن ها انتخاب شده است. در جهت تنگه تکاب دو روستای پشکر و روستای تنگه تکاب واقع شده است. در روستای پشکر را دو چشمه وجود دارد و نکته قابل توجه در این روستا دیدن درخت های لیمو و نخل در کنار هم است که شاید در هیچ جای دیگر مشابه ای نداشته باشد. اما روستای تنگه تکاب نزدیک به 18 چشمه دارد برای همین از آبادی و سرسبزی بیشتری برخوردار است. بیشتر درخت ها و باغ های سبز این روستا پوشیده از درخت های لیمو، نخل، نارنج، ترنج و انگور است و از همه مهم تر، بهترین میوه کان ایران در این روستا تولید می شود.

دورنمای جاده در تنگه تکاب

کام یا کان میوه ای از خانواده مرکبات و شبیه پرتقال است و پوست نارنجی رنگ دارد. درون آن مانند سایر مرکبات لایه لایه، ولی اندازه و شکل آن مثل خرما است. این میوه معمولاً با پوست خورده می شود و از آن مربا نیز تولید می کنند. این میوه در ایران هم رشد می کند. جالب است بدانید که ارزش تاریخی این تنگه به طور تصادفی و در سال های اخیر کشف شد. با ساخت سد مارون و شسته شدن لایه های خاک محوطه تاریخی ارجان و تنگه تکاب به طور تصادفی اشیای بسیار ارزشمند قدیمی ساحته شده از طلا و نقره در سال 1361 به دست آمد. همین موضوع باعث شد تا سازمان میراث و فرهنگی کشور در همان سال این تنگه باستانی را به شماره 44 به ثبت آثار تاریخی برساند تا ارزش تاریخی آن حفظ شود.

البته به جز سفرنامه نویسان ایرانی با مسلمان، خارجی های بسیاری هم درباره این تنگه مطلب نوشته اند یا به آن اشاره کرده اند. اولین فرد خارجی که درباره این تنگه مطلبی نوشت ات ژ. هاووس کنت است. او بین سال های 1865 تا 1869 میلادی از کوه گیلویه و تنگه تکاب عبور کرد. بعد از آن کیپرت رد که یک گیاه شناس بود به بررسی گیاهان این منطقه پرداخت و اولین نقشه این تنگه را ترسیم کرد. اما بدون شک بیشترین پژوهش ها به ویژه از لحاظ باستان شناسی در این منطقه توسط دو باستان شناس معروف سر اورول اشتین و هانیس گاوبه اجرا شده است.

عکسی از ارتفاعات تنگه تکاب

متاسفانه تنگه تکاب آن گونه که شایسته است مورد پژوهش و کاوش قرار نگرفته است. علی رغم اشاره های تاریخی درباره این تنگه به سختی می توان گفت ارزش تاریخی واقعی آنچه اندازه است، شکی وجود ندارد که این تنگه حرف های بسیاری در طول تاریخ برای گفتن دارد. به طور مثال، نشانه های آشکار از چند پله سنگی کوچک در دو سوی کوه های تنگه تکاب قابل مشاهده است که نشان از کاربری آن در قدیم دارد. همچنین یک پناهگاه سنگی با اسم غار توپو در این تنگه واقع شده است که متعلق به دوران پیش از تاریخ و مورد استفاده انسان های اولیه بوده است. همچنین وجود چند سنگ نوشته متعلق به دوران ساسانی و اوایل اسلامی که در حال حاضر تخریب شده است هم گواهی بر قدمت تاریخی این تنگه دارد.

شیرگاه نیوز: شیرگاه نیوز | آخرین اخبار و رویدادهای روز دنیا

دور زمین: دور زمین: سفر به دور زمین هیچوقت اینقدر آسون نبوده!