گذری بر تاریخ فرش ایران - هنجس بلاگ

دکتر سیروس پرهام، پژوهشگر توانمند حوزه فرش در کتاب دستبافته های عشایری و روستایی فارس هنر و صناعت فرشبافی ایل ها و روستاهای ایران را مستلزم گذار از سه دوره تاریخی متمایز و آنالیز ویژگی های بسیار متفاوت آنها ذکر نموده است.

او تحولات تاریخ فرش این دوران را به سه دوره روزگار پیش از صفویه، دوران صفویه و دوران پس از این حکومت تحولات خاصی بر فرش ایرانی اتفاق افتاده است، عنوان می نماید. در ادامه با این دوران تاریخی از نگاه دکتر پرهام آشنا می شویم.

دوران پیش از صفویه

پیش از روزگار صفویه فرشبافی ایران بطور عمده ماهیت عشایری ۔ روستایی داشت و هنر و صناعتی بود برآمده از اختلاط و همجوشی فرهنگ جامعه شبانی و مدنیت ده نشینی. اسلوب بافندگی و مواد مورد کاربرد و شیوه طراحی و نقشپردازی دستبافت ها منعکس کننده فرآیندها و برآورنده نیازهای تمدن و فرهنگ شبانی - روستایی بود و متأثر از نظام داد و ستد و شیوه تقسیم کار خانوادگی و خودبسندگی مالی در جامعه ای که فاصله میان فراوری و مصرف و جدایی میان فراوری کننده و مصرف کننده یا وجود نداشت یا اینکه ناچیز بود و چشم پوشیدنی.

طراحی و نقشپردازی بر محور نقشمایه های سنتی و باستانی می گشت که از آمیزش فرهنگ چادرنشینی و فرهنگ شهری باستانی برجای مانده در روستاها و آبادی های جهت کوچ ایلات و طایفه های کوچنده یا محل ییلاق و قشلاق آنها پدیدار شده بود و ماهیت ساده شده هندسی و نیمه هندسی داشت که نیازمند نقشه و طرح های از پیش آماده شده نبود و غالبا به شیوه ذهنی بافی به انجام می رسید. همه دستبافت ها نیز از پشم گوسفندان محلی بافته می شد و با رنگ هایی از گیاهان و درختان کوهستان ها و مرغزارها و باغ های همجوار.

تحولات قالیبافی در دوران صفویان

تمدن صفوی، شاید برای نخستین بار در تاریخ، قالیبافی را از ایل ها و طایفه های متحرک و کوچنده و روستاها و آبادی های کوچک به شهرهای بزرگ آورد. کارگاه های بافندگی بزرگ و متمرکز در شهرها پدیدار شد و بهمراه آنها دگرگونی های کمی و کیفی در هنر و صنعت قالیبافی که متناسب با نیازها و خواست های اشرافیت شهری بود.

قالی های گرانقیمت بزرگ اندازه بزرگ الجثه که نه دارهای کوچک عشایر و روستائیان از عهده آنها بر می آمد و نه مورد حاجت چادرنشینان و ساکنان کلبه ها و خانه های کوچک روستایی بود در خورند کاخ ها و تالارها بافته شد و گاه از ابریشم و رشته های زر وسیم.

طرح و نقشه نیز برای نخستین بار بردست هنرمندان و نقاشان و مینیاتوریست های زبردست شهری فراهم آمد که ناگزیر از طرح ها و نقش و نگارهای بغرنج و فاخر و پرشوکتی الهام می گرفت که در دیگر هنرهای شهری رواج داشت . از کاشی سازی و گچ بری و منبت کاری گرفته تا زری بافی و ترمه دوزی و تذهیب کاری و قلمدان سازی و نقاشی و صحافی و جلدسازی کتاب، به تبع این تحول بنیادی، نقشمایه های سنتی و باستانی و طرح های ساده شده هندسی جای خود را به طرح ها و نقش های پیچیده اسلیمی و گلشاخه های پیچان و گردان داد.

کالبد هندسی و در نهایت ساده شده مرغان و ماکیان های بی پیرایه یکرنگ - که در دستبافت های عشایری - روستایی با چند خط مستقیم تصویر می شد و هنوز هم می گردد جای خود را به پیکره آراسته پرندگان رنگارنگ و غالبا موهوم و افسانه ای داد و شیران و پلنگان قوی پنجه ای که آهوان نازک بدن را درهم می شکنند جای چهارپایان و آسیان و غزالان بی آزاری را گرفتند که هر یک در گوشه ای می خرامیدند.

در آن روزگار - که سرشروع دومین دوره تاریخ قالیبافی ایران بود. نظام اقتصاد سرمایه سالاری شهری بتدریج بر صنعت قالیبافی کارگاه های شهری مسلط شد. تکبافی خانگی و مستقل و خود بسنده عشایری - روستایی جای خود را به گروه های بزرگ کارگران بافنده داد که دست ها و انگشتان ورزیده شان در خدمت کارفرمایانی بود که نقاشان و طراحان چیره دست و رنگرزان و پسران کارآزموده را نیز در استخدام و زیر فرمان داشتند.

تقسیم کار - که کاملتر و بغرنج تر شده بود لاجرم ازصورت سنتی خود بدر آمد و دیگر - در شهرهای بزرگ امکان نداشت که یکی از اهل خانه با همسایه ای و خویشاوندی گیاهان کوهی را بچیند و دیگری رنگ درست کند و دیگری کلاف های پشمی را بشوید و دیگری ببافد.

اکنون تقسیم کار بر محور فراوری متمرکز کارخانه ای قرار داشت و تابع نظام دستمزد و قانون عرضه و تقاضا بود. از برکت همین اساس متمرکز، ایجاد کارگاه های سلطنتی میسر شد که به سفارش و فرمایش، شاهان و شاهزادگان و درباریان و امیران و سرداران و اعیان و ثروتمندان فرش های با عظمت و باحشمت می بافتند. (گهگاه برخی از این فرش های پرجلال وقف مساجد و بقاع و اماکن متبرکه می شد که تعداد آنها در برابر فرش های اشرافی کاخها بسیار اندک بود).

لیکن برغم همه این تحولات بنیادی، فرشبافی عشایری و روستایی همچنان به حیات آرام و باستانی خود ادامه می داد و مبانی سنتی آن دیگرگون شد. هرچند که برخی از بافندگان ایلیاتی - پیش از همه بختیاری ها و همسایگان تابستانی شان قشاییها - چیزهایی از نقشمایه های فرش ها و پارچه های شهری برگرفتند و به شیوه خود باز آفریدند و گهگاه نیز پود ابریشم و گل ابریشم را در دستبافت های خود با فروتنی و از سر تفنن۔ بکار گرفتند.

همچنین قالیبافی شهری- جز در خصوص قالی های معروف به پولونز که به سفارش دربار لهستان بافته شده هرگز مایه و ماهیت ایرانی خود را از دست نداد و پیوند خود را باسنت های طراحی و نقشمایه های پس از اسلام و حتی پیش از اسلام ایران یکسره نبرید.

در جای خود خواهیم دید که نقشمایه معروف به گل شاه عباسی - که تا به امروز نقشمایه مسلط در نقش پردازی قالی های صفوی و ما بعد صفوی بوده است شکل تکامل یافته نقش نیلوفر آبی در هنر ساسانی است).

قالیبافی در دوره پسا صفویان

دوره سوم هنگامی شروع شد که پایه های راسخ تمدن و فرهنگ ایران زمین در برابر رخنه روزافزون استعمار باختری رفته رفته سست می شد و هویت مستقل هنرها و صنعت های ایرانی - نخست در شهرهای بزرگ و سپس در شهرک ها و در مرحله ای دیگر در روستاهای نزدیک شهرها در برابر جلوه فرهنگ غربی و استعماری رنگ می باخت.

این دوران که از اواخر قرن سیزدهم هجری (اواسط قرن نوزدهم میلادی) شروع شد از چندین جهت برای هنر و صنعت قالیبافی شهری مصیبت بار بود. بزرگتر از همه مصیبت وابستگی روزافزون این هنر و صنعت مستقل ملی دیرین سال بود به بازارهای مغرب زمین، به اقتصاد مصرفی، به نظام سرمایه داری جهانی و به تبع آنها به ارزش ها و خواست ها و نیازهای مالی و فرهنگی استعمار و استعمارگران. چند و چون این دوره تاریخی است که از لحاظ آنالیز حاضر اهمیت اساسی دارد و بدون دریافتن آن شناختن دستبافت های عشایری و روستایی ایران امکانپذیر نخواهد بود.

و برای رسیدن به این مرحله از شناخت، آگاهی از ویژگی های اساسی و فرایند کلی استعمار فرهنگی هرچند این آگاهی برای برخی خوانندگان مکرر باشد لازم و بلکه واجب است. اما پیش از آنکه روال کلی و جهانی سیاست فرهنگی استعمار را در طول چند قرن اخیر مرور کنیم تذکر چند نکته لازم است.

مرور بر گذشته ای چنین بغرنج و گسترده و طولانی و فراگیر آن هم در نوشته ای که موضوع دیگری داردناگزیر فشرده و شتابان خواهد بود و در حد یک نگاه گذرا چنین مرور شتابزدهای ناگزیر به تعمیم و کلیت پردازی خواهد گرایید و لاجرم برانگیزنده این توهم خواهد بود که پایه های آنالیز تکیه بر تصورات و فرضیات و پیشداوری هایی دارد که ممکن است لزوما و دقیقا با محققات و مسلمات تاریخی منطبق نباشد.

حال آنکه چنین نیست و برداشت های حاصل شده از این آنالیز بیش از آن با واقعیات تاریخی انطباق دارد که بتوان دست کم گرفت. از جانب دیگر، چون استنباط نویسنده از ادوار تاریخی تحول فرشبافی ایران - و نیز نفس این دوره گذاری تاریخی و ویژگی های آن - برای بیشترین خوانندگان تازگی دارد و مبتنی بر آمادگی تن بدست آمده از تتبعات و پژوهش های دیگران نیست و در مواردی هم درست در جهت عکس اینگونه پژوهشهاست - امکان دارد برخی از خوانندگان خود را روبرو با نوعی بدعت گذاری سهل انگارانه ببینند و از هم اکنون شک و بدگمانی خاصی را بخود راه دهند که جستجوگران در مظان آن قرار می گیرند.

از این رو، باید از ابتدا این واقعیت با قاطعیت و اطمینان خاطر تمام بیان و تأکید او در جای خود اثبات گردد که رخنه و دست اندازی استعمار و سیاست های استعماری در هنر و صنعت قالیبافی ایران به هیچوجه از زمره امور مفروض نیست، بلکه امری است محقق و واقع شده و متصل به یک سلسله واکنش ها و رویدادها و عملنمودها و واقعیت های مستند تاریخی که جزء به جزء و مرحله به مرحله قابل پیگیری و شناسایی است چه از لحاظ کیفیات فراوریی و فرایندهای مالی و چه از لحاظ ویژگی های هنری و شیوه های طراحی و نقشپردازی و رنگ آمیزی و چه از لحاظ متدولوژی تاریخ فرشبافی و روشهای تحقیقی - که در جای خود به یکایک آنها خواهیم رسید و واقعیت تاریخی آنها را یک به یک به اثبات خواهیم رساند.

گروه ساختمانی آبان: گروه ساختمانی آبان: بازسازی ساختمان و تعمیرات جزئی و کلی و طراحی ویلا و فضای سبز و روف گاردن، طراحی الاچیق، فروش درب های ضد سرقت را از ما بخواهید.